فصل اول ـ تعاریف، اصول و اهمّ تشکیلات

اصطلاحات و اختصارات به کار رفته در این آیین‌نامه به شرح زیر است:

الف ـ سازمان: سازمان زندان‌ ‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور؛

ب ـ مؤسسه کیفری: که در این آیین‌نـامه به اختصار «مؤسسه» نامیده می‌شود، واحدی زیرمجموعه سازمان است که متهم یا محکوم به دستور مرجع قضایی یا قانونی صلاحیت‌دار، بازداشت و یا برای تحمل محکومیت حبس با هدف اصلاح و تربیت و بازسازگاری اجتماعی در آن‌جا نگهداری می‌شود که انواع آن عبارت است از: زندان‌ ­های بسته، نیمه­باز، مرکز حرفه­آموزی و اشتغال یا زندان‌ باز، بازداشتگاه، اردوگاه کاردرمانی و کانون اصلاح و تربیت اطفال و نوجوانان، ؛

۱ـ زندان‌ بسته: زندان‌ محصور با برج‌های دیده‏بانی که دارای دو پوسته یا حصار داخلی و خارجی و برخوردار از شرایط و ضوابط امنیتی و حفاظتی کامل است. در این نوع از زندان‌ ، خوابگاه، هواخوری، مکان فرهنگی، آموزشی و کارگاه‌های حرفه آموزی و اشتغال، همگی در پوسته داخلی قرار دارد؛

۲ـ زندان‌ نیمه­ باز: مکان محصوری است با حفاظت مناسب در حد فاصل حصار داخلی و خارجی زندان‌ بسته، که در آن­جا محکومان، در زمان معین و تحت نظارت مامور مراقب مسلح، به کار گمارده می‌شوند و پس از خاتمه کار، مجدداً به خوابگاه­ گروهی یا اختصاصی بازگشت داده می‌شوند. این نوع زندان‌ ، بخشی از کارگاه‌های صنعتی، خدماتی، کشاورزی و عمرانی درون یا محوطه زندان‌ بسته را نیز شامل می‌شود؛

۳ـ بازداشتگاه: محل نگهداری موقت متهم تحت قرار تامین کیفری که با دستور کتبی مقام قضایی یا قانونی صلاحیت‌دار، به آنجا معرفی شده و تحت مدیریت یا نظارت سازمان است و شامل بازداشتگاه‌های عمومی، امنیتی، انتظامی یا نظامی می‌باشد؛

۴ـ اردوگاه کاردرمانی: محلی است برای نگهداری، اصلاح و تربیت محکومان جرایم مواد مخدر و روانگردان که در اجرای ماده ۴۲ قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر(مصوب۱۳۸۹)، تشکیل می‌شود؛

۵ ـ کانون: کانون اصلاح و تربیت اطفال و نوجوانان، مرکز اقدامات تامینی و تربیتی، برای نگهداری متهمان و محکومانی است که سن آن‌ها در زمان ارتکاب جرم تا هجده سال تمام شمسی می‌باشد؛

۶ ـ مرکز حرفه­آموزی و اشتغال یا زندان‌ باز: یکی از اقسام ندامتگاه عمومی است که محکومان به موجب رای دادگاه و یا با تصویب شورای طبقه‌بندی، با سپردن تامین مناسب، محکومیت خود را در آن‌جا با حرفه آموزی یا اشتغال به‌کار در حوزه‌های صنعتی، خدماتی و کشاورزی می‌گذرانند. این اماکن بدون مامور مراقب مسلح بوده و محکومان پس از اتمام ساعت کار، برای استراحت به خوابگاه گروهی درون ندامتگاه و یا بیرون از آن، که تحت نظارت سازمان می‌باشد، باز می­گردند؛

پ ـ ندامتگاه عمومی: مکان نگهداری عموم محکومان به تحمل حبس و دیگر الزامات قانونی(شامل زندان‌ بسته، نیمه‌باز و مرکز حرفه‌آموزی) به جز مواردی که فرد باید در دیگر انواع مؤسسه های کیفری مانند اردوگاه کاردرمانی و کانون نگهداری شود.

ت ـ اندرزگاه: هر ندامتگاه، اردوگاه و بازداشتگاه، بر اساس ظرفیت اسمی آن، متشکل از یک یا چند اندرزگاه است که حسب مورد، زندان‌ یان یا متهمان، در آن نگهداری و طبقه‌بندی می‌شوند؛

ث ـ قاضی اجرا: قاضی اجرای احکام کیفری یا هر مقام قضایی که وظیفه وی را انجام می‌دهد؛

ج ـ زندان‌ ی: محکومی که به دستور مرجع قضایی یا قانونی صلاحیت‌دار، در یکی از انواع مؤسسه‌های کیفری، نگهداری می‌شود.

چ ـ مددجو: متهم یا محکوم دارای سن کم ­ تر از هجده سال تمام شمسی در زمان ارتکاب جرم که مطابق قانون و این آیین‌نامه باید در کانون نگهداری شود؛

ح ـ حالت خطرناک: وضعیت متهم یا محکومی است که پیشینه، ویژگی‌های روانشناختی، شخصیتی و رفتاری وی و ماهیت جرم یا جرائم ارتکابی یا کیفیت ارتکاب آن، او را در مظان ارتکاب جرایم خشن یا مهم در آینده قرار می‌دهد. تشخیص این امر به عهده شورای طبقه‌بندی است. (مصادیق جرایم خشن و مهم، مطابق با تعاریف مذکور در ماده یک دستورالعمل اجرائی کنترل مجرمان حرفه‌ای و سابقه‌دار مصوب ۲۶/۰۴/ ۱۳۹۷ می‌باشد.)

خ ـ پرونده وضعیت: پرونده‌ای است، متشکل از مجموعه اطلاعات مربوط به متهم بازداشتی ، زندان‌ ی و یا مددجو که مشتمل بر بخش­های اجرای احکام، شخصیت، سلامت و مددکاری اجتماعی می‌باشد؛

د ـ پرونده رفتاری: پرونده‌ای است برای ثبت مجموعه اطلاعات مربوط به رفتارها و سوابق عملکردی متهم یا محکوم در طول مدت بازداشت یا حبس، از حیث انجام تکالیف و مشارکت در برنامه‌های اصلاح و تربیت مؤسسه؛

ذ ـ پرونده نظارتی: پرونده‌ای است جهت ثبت درخواست‌های زندان‌ یان از قاضی اجرا (ناظر زندان‌ ) و همچنین ثبت پاسخ‌ها و تصمیمات اتخاذی مربوط و مدیریت مواعد و ارفاق‌های قانونی، که با مسؤولیت قاضی اجرا تشکیل و تکمیل می‌شود؛

ر ـ طبقه‌بندی: تفکیک انواع مؤسسه‌های­ کیفری بر اساس جنس، سن، پیشینه کیفری، نوع اتهام متهمان و زندان‌ یان، میزان مجازات آن­ها، ظرفیت پذیرش مؤسسه‌ها و نیازمندی­های هر استان و همچنین تقسیم‌بندی زندان‌ یان در مؤسسه‌های­ کیفری بر مبنای منشاء یا علت اصلی ارتکاب جرم (مانند بیکاری، اعتیاد، اختلالات روانی و عادت) و با لحاظ پیشینه کیفری، وجود حالت خطرناک، شخصیت و پیشنهاد سامانه سجازا بر اساس نمره اعتباری حاصل از آخرین وضعیت رفتاری آن­ها، با هدف صیانت از شرایط جسمی و روانی آنان و تامین مقدمات لازم برای اجرای برنامه‌های اصلاح و تربیت؛ مطابق با مصوبات و سیاست­های ابلاغی شورای مرکزی طبقه‌بندی؛

ز ـ نمره اعتباری: نمره‌ای است که به هر زندان‌ ی متناسب با انجام تکالیف و نتایج حاصله از شرکت در برنامه‌های اصلاحی و تربیتی تعلق می‌گیرد که موجب تعیین درجه اعتباری زندان‌ ی و بهره‌مندی وی از نهادهای ارفاقی از قبیل مرخصی، ملاقات حضوری، نظام نیمه آزادی، آزادی مشروط، تعلیق و آزادی تحت مراقبت الکترونیکی می‌شود.

ژ ـ امتیاز رفاهی: نوعی درآمد یا عائدی مجازی اختصاص یافته به محکوم در ازای اشتغال یا ارائه خدمات عام‌المنفعه و یا مشارکت در برنامه‌های اجرایی مؤسسه کیفری است که قابلیت هزینه کرد در موارد مشخص شده برای برخورداری از امور آموزشی، فرهنگی و رفاهی فوق‌العاده (بیشتر از حداقل سرانه­ها) در مؤسسه را دارد؛

س ـ سامانه سجازا: «سامانه جامع اطلاعات زندان‌ یان ایران»، سامانه‌ای است هوشمند با کمترین اعمال سلیقه شخصی، حاوی اطلاعات پرونده‌های وضعیت، رفتاری و نظارتی متهم یا محکوم، که طبقه‌بندی، برنامه اصلاح و تربیت، دریافت خدمات یا امور رفاهی درون زندان‌ ، مواعد قانونی، استفاده از ارفاق‌ها، اعمال محدودیت‌ها و تنبیهات و خدمات پس از خروج را برای هر یک از آنان در یک فرآیند مشخص از زمان ورود به مؤسسه تا یک سال پس از خروج، بررسی، تحلیل و به بخش‌های ذی‌ربط پیشنهاد می‌ ‎ دهد.

ش ـ انجمن: «انجمن حمایت از زندان‌ یان و خانواده‌‌های آنان» که مؤسسه‌ای است غیر انتفاعی تحت نظارت دفتر اقدامات حمایتی سازمان، در راستای حمایت مادی و معنوی از زندان‌ یان نیازمند و خانواده آنها؛

ص ـ مرکز مراقبت: «مرکز خدمات اجتماعی و مراقبت بعد از خروج» که به عنوان زیرمجموعه دفتر اقدامات حمایتی سازمان، ضمن نظارت بر انجمن و مددکاران اجتماعی، حمایت از زندان‌ یان آزاد شده واجد شرایط را بر عهده دارد؛

ض ـ بنیاد: «بنیاد تعاون زندان‌ یان»، مؤسسه‌ای است غیر انتفاعی و دارای شخصیت حقوقی مستقل که با هماهنگی رئیس سازمان در راستای حرفه آموزی و اشتغال، ایجاد خدمات فرهنگی، ورزشی و رفاهی زندان‌ یان،کمک به امرار معاش خانواده آنان و آزادی زندان‌ یان با تعیین اولویت‌‌ها توسط سازمان، در چارچوب مفاد اساسنامه خود فعالیت می‌نماید.

در اجرای تعالیم عالیه اسلام، اصول قانون اساسی و قوانین موضوعه جمهوری اسلامی ایران و موازین حقوق بشر اسلامی و حقوق شهروندی، برنامه‌ها و اقدامات سازمان، در ارتباط با کلیه بازداشت‌شدگان، زندان‌ یان، خانواده‌های آنان و کارکنان سازمان، مبتنی بر رعایت اصول زیر است:

الف ـ احترام به عزّت و کرامت انسانی و رعایت حقوق و آزادی‌های مشروع؛

ب ـ اتکا به تعلیم و تربیت دینی و ارائه الگوی سبک زندگی ایرانی اسلامی و تقویت روحیه خداپرستی، مهرورزی و ایثار؛

پ ـ تامین امنیت، عدالت و اعمال منصفانه رویه‌های انضباطی بر اساس ضوابط و مقررات؛

ت ـ ارتقاء سطح سلامت جسمی و روانی و توانمندی فردی و اجتماعی؛

ث ـ توجه به وضعیت و شرایط سنی، جنسیتی، شخصیتی و نیازهای عمومی و متعارف افراد؛

ج ـ برخورداری تمام افراد از حقوق عادلانه، بدون تبعیض ناروا و عاری از هر گونه انحصار و فساد و فارغ از نژاد، جنس، سن، زبان، مذهب، ملیت، قومیت، نسب، طبقه اجتماعی ، ثروت یا تمکن مالی و قدرت جسمی؛

چ ـ احترام به عقاید و حریم خصوصی اشخاص و حفظ محرمانگی اطلاعات؛

ح ـ شفافیت در امور و پاسخگویی در قبال مسؤولیت‌ها؛

خ ـ بنا نهادن امور بر پایه «احترام و محبت» به عنوان اولین حلقه زنجیره اصلاح و تربیت و اهتمام ویژه بر «حرفه آموزی و اشتغال» به عنوان حلقه ضروری زنجیره مذکور؛

د ـ حمایت از زندان‌ یان نیازمند و خانواده ایشان به منظور اصلاح و تربیت، جامعه‌پذیر شدن زندان‌ ی و بازگشت به زندگی شرافتمندانه؛

ذ ـ ارائه الگوهای رفتاری مثبت و سازنده از سوی کارکنان مؤسسه و انجام وظایف مطابق با موازین قانونی و اخلاق اسلامی و به روش حرفه‌ای، متعهدانه و منصفانه‌.

تاسیس، احداث و اداره کلیه مؤسسه‌‌های کیفری و تغییر محل آن از وظایف و اختیارات سازمان است. تشکیل زندان‌ و بازداشتگاه اختصاصی توسط مراجع قضایی، اجرایی، امنیتی، نظامی و انتظامی ممنوع است.

تبصره۱ـ تاسیس و اداره بازداشتگاه‌های عمومی و نظامی مطابق مقررات این آیین‌نامه و بازداشتگاه‌های انتظامی و امنیتی مطابق آیین‌نـامه‌های اختصاصی مربوط است و درموضوعاتی که آیین‌نامه‌های مذکور مسکوت است، مقررات این آیین‌نامه حاکم می‌باشد. تحت‌نظرگاه‌های ضابطان قضایی و بازداشتگاه‌های انضباطی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران از شمول این آیین‌نـامه خارج است.

تبصره۲ـ سازمان برنامه‌ریزی و اقدامات لازم را برای اعزام هیات‌های بازرسی (در سطوح معاونان سازمان، مدیران کل ستادی و استانی و مسؤولان واحد بازرسی زندان‌ ‌های هر استان) حداقل هر سه ماه یک‌بار از تمام بخش‌های بازداشتگاه‌های امنیتی، نظامی و انتظامی به عمل می‌آورد و نتایج حاصله از کل بازرسی‌های مربوط در سطح کشور را به رئیس قوه قضائیه گزارش نماید. مسؤولان بازداشتگاه‌های مذکور موظفند حداکثر همکاری لازم را جهت اجرای مقررات، انجام بازرسی، پاسخ سریع به استعلامات مسؤولان سازمان و مدیران کل زندان‌ ‌های سراسر کشور و همچنین ثبت فوری اطلاعات بازداشت شدگان در سامانه سجازا (با دسترسی محدود، صرفاً برای دادستان کل کشور، رئیس و معاون قضایی سازمان زندان‌ ‌ها، دادستان‌های مراکز استان و مدیران کل زندان‌ ‌ها) به عمل آورند. در غیر این صورت سازمان به قید فوریت ضمن انعکاس موضوع به رئیس قوه قضائیه و بالاترین مقام نهاد امنیتی، نظامی و یا انتظامی مربوط، حسب مورد نسبت به اعلام جرم علیه شخص یا اشخاص خاطی، تغییر مدیریت بازداشتگاه و یا تعطیلی آن مرکز اقدام نماید.

سازمان در سیاست ‌ گذاری ‌ ها و از جمله تدوین بخشنامه و دستورالعمل، مصالح مددجویان و زندان‌ یان ناتوان و نیازمند به حمایت بیشتر از قبیل زنان و افراد دارای سن کمتر از هجده سال تمام شمسی، بیمار و سالمند را مورد نظر قرار می‌دهد و همچنین باید بر اساس نظر کارشناسان فنی و با استفاده از تجارب دیگر کشورها و با هدف رعایت اصل بازدارندگی مجازات حبس، تفکیک و طبقه‌بندی زندان‌ یان، به حداقل رساندن تجمع زندان‌ یان در کنار یکدیگر، بهره‌گیری از نظام نیمه‌آزادی و آزادی تحت نظارت سامانه‌های الکترونیکی، حفظ بهداشت فردی و عمومی، رعایت نظم و انضباط و کنترل زندان‌ یان، الگوهای مناسبی را در امر ساخت و مدیریت مؤسسه‌‌های کیفری طراحی و اجرا کند.

سازمان در صورت تامین اعتبار از سوی دولت باید نسبت به باز مهندسی معماری مؤسسه‌‌های تابعه متناسب با ویژگی‌‌های هر زندان‌ ی و طبقه‌بندی آن‌ها، با اهداف اصلاح محکومان و توسعه حرفه آموزی، کار و اشتغال زندان‌ یان اقدام کند، به طوری که فضای آموزشی، فرهنگی، ورزشی و کارگاه‌‌های تولیدی نسبت به فضای خوابگاهی غلبه داشته باشد.

سازمان ضمن مشورت با صاحب نظران حوزوی و دانشگاهی، هر سه سال یک بار شاخص­ها و استانداردهای زندان‌ و زندان‌ ‌بانی مانند حداقل و حداکثر سرانه‌‌های اسکان، بهداشت و درمان، امور رفاهی و شاخص­های اشتغال، اصلاح و تربیت، ایمنی و امنیت را متناسب با اصول طبقه‌بندی در هر یک از انواع مؤسسه‌های تابعه تعریف، تعیین و جهت تصویب به رئیس قوه قضاییه ارائه می‌نماید.

اهمّ واحدهای مؤسسه کیفری به شرح زیر است:

الف ـ واحد امور قضایی: واحدی است مشتمل بر بخش­های پذیرش، تشخیص، اجرای احکام و مددکاری قضایی، به منظور پذیرش زندان‌ ی، تشکیل پرونده و ثبت اطلاعات اولیه، نظارت بر عملکرد سایر واحدها از حیث ثبت اطلاعات تخصصی و تکمیلی در بخشهای مختلف «پرونده وضعیت» اتخاذ تمهیدات لازم برای طبقه‌بندی و تفکیک زندان‌ یان مطابق با مصوبات شورای طبقه‌بندی، به‌روزرسانی اطلاعات مربوط به وضعیت قضایی، محاسبه مدت و تقویم محکومیت در پرونده اجرای احکام و سامانه سجازا، معاضدت قضایی و اجرای دستورها و آراء قضایی در مؤسسه؛

ب ـ واحد آمار و فناوری اطلاعات: به منظور پشتیبانی و اداره سامانه سجازا و نظارت فنی بر ثبت صحیح کلیه اطلاعات از جمله اطلاعات پرونده وضعیت، پرونده رفتاری، برنامه اصلاح و تربیت، امتیاز رفاهی، نمره اعتباری، شکایات و اعتراضات زندان‌ یان و همچنین آموزش کاربران، هوشمندسازی برنامه‌ها با استفاده از ابزارهای نوین، حفظ اطلاعات و تهیه آمار زندان‌ یان و انعکاس به موقع گزارش به رئیس مؤسسه و امکان برقراری ارتباط سامانه‌ای با دیگر مراجع ذی‌ربط؛

پ ـ واحد اصلاح و تربیت: به منظور اجرای برنامه‌های اصلاح وتربیت، مدیریت و برنامه ریزی در امور آموزشی، فرهنگی، تربیتی، مذهبی، هنری، ورزشی، حرفه­آموزی و اشتغال با هدف بازاجتماعی کردن، توانمندسازی زندان‌ یان و حمایت مادی و معنوی از زندان‌ یان نیازمند و خانواده­های آنان توسط مددکاران اجتماعی و همچنین مشارکت در تکمیل پرونده وضعیت و تهیه و به‌روزرسانی پرونده رفتاری؛

ت ـ واحد بهداشت و درمان: به منظور حفظ و تامین سلامت جسمی، روانی و نیازهای پزشکی و دارویی زندان‌ یان و همچنین نظارت بر بهداشت عمومی و فردی، بهداشت محیط، بهداشت حرفه‌ای و تغذیه و مشارکت در تکمیل پرونده وضعیت از حیث بخش‌‌های سلامت و شخصیت؛

ث ـ یگان حفاظت: به منظور تامین امنیت و حفاظت از مؤسسه و اعزام زندان‌ ی در حوزه قضایی مربوط و سایر امور محوله، براساس دستورالعمل تشکیل یگان‌‌های حفاظت در دستگاههای اجرایی (مصوب۱۴/۱۲/۱۳۹۶)؛

ج ـ واحد حفاظت و اطلاعات: به منظور جمع­آوری محرمانه اخبار و اطلاعات و بررسی گزارش­های دریافتی و نظارت بر رفتار کلیه کارکنان مؤسسه، برای تامین امنیت مؤسسه و تضمین اجرای مقررات و صیانت از شان و مسؤولیت کارکنان مؤسسه و گزارش جرایم و تخلفات کشف شده طبق ضوابط؛

چ ـ واحد ارزیابی عملکرد، بازرسی و پاسخگویی به شکایات: به منظور بازرسی و نظارت بر اجرای مقررات در تمام واحدها، ارزیابی عملکرد کارکنان مؤسسه و بررسی، پیگیری و پاسخگویی به شکایات و همچنین گزارش جرایم و تخلفات کشف شده به نحو مستدل و مستند، جهت انعکاس به مراجع قضایی و یا هیات رسیدگی به تخلفات اداری؛

تبصره ـ تاسیس واحدهای دیگری غیر از موارد مذکور در این ماده، از قبیل واحد مبارزه با مواد مخدر، واحد مشاوره و خدمات روانشناختی، واحد ترک اعتیاد (اعم از دولتی و غیر دولتی)، واحد مددکاری اجتماعی، واحد مددکاری قضایی و واحد اشتغال، متناسب با نیازها و در حدود امکانات، با تشخیص مدیرکل زندان‌ ‌های هر استان و تایید دفتر برنامه‌ریزی، نوسازی و تحول اداری در ستاد سازمان است.