فصل اول - اختراعات

اختراع نتیجه فکر فرد یا افراد است که برای اولین بار فرآیند یا فرآورده ای خاص را ارایه می کند و مشکلی را دریک حرفه ، فن ، فناوری ، صنعت و مانند آنها حل می نماید.

اختراعی قابل ثبت است که حاوی ابتکار جدید و دارای کاربرد صنعتی باشد. ابتکار جدید عبارت است از آنچه که در فن یا صنعت قبلی وجود نداشته و برای دارنده مهارت عادی در فن مذکور معلوم و آشکار نباشد و از نظر صنعتی ، اختراعی کاربردی محسوب می شود که در رشته ای از صنعت قابل ساخت یا استفاده باشد. مراد از صنعت ، معنای گسترده آن است و شامل مواردی نظیر صنایع دستی ، کشاورزی ، ماهیگیری و خدمات نیز می شود.

گواهینامه اختراع سندی است که اداره مالکیت صنعتی برای حمایت از اختراع صادر می کند و دارنده آن می تواند از حقوق انحصاری بهره مند شود.

موارد زیر از حیطه حمایت از اختراع خارج است :

الف ـ کشفیات ، نظریه های علمی ، روشهای ریاضی و آثار هنری . 

ب ـ طرحها و قواعد یا روشهای انجام کار تجاری و سایر فعالیتهای ذهنی و اجتماعی . 

ج ـ روشهای تشخیص و معالجه بیماریهای انسان یا حیوان . 

این بند شامل فرآورده های منطبق با تعریف اختراع و مورد استفاده در روشهای مزبور نمی شود.

د ـ منابع ژنتیک و اجزاء ژنتیک تشکیل دهنده آنها و همچنین فرآیندهای بیولوژیک تولید آنها. 

هـ ـ آنچه قبلاً در فنون و صنایع پیش بینی شده باشد. 

فن یا صنعت قبلی عبارت است از هر چیزی که در نقطه ای از جهان ازطریق انتشار کتبی یا شفاهی یا ازطریق استفاده عملی و یا هرطریق دیگر، قبل از تقاضا و یا درموارد حق تقدم ناشی از اظهارنامه ثبت اختراع ، افشاء شده باشد. درصورتی که افشاء اختراع ظرف مدت شش ماه قبل از تاریخ تقاضا یا در موارد مقتضی قبل از تاریخ حق تقدم اختراع صورت گرفته باشد، مانع ثبت نخواهد بود.

و ـ اختراعاتی که بهره برداری از آنها خلاف موازین شرعی یا نظم عمومی و اخلاق حسنه باشد.

چگونگی ذکر نام مخترع در گواهینامه اختراع و نحوه تعلق حق اختراع ثبت شده به شرح زیر است :

الف ـ حقوق اختراع ثبت شده منحصراً به مخترع تعلق دارد. 

ب ـ اگر افرادی به صورت مشترک اختراعی کرده باشند، حقوق ناشی از اختراع مشترکاً به آنان تعلق می گیرد. 

ج ـ هرگاه دو یا چند نفر، مستقل از دیگری اختراع واحدی کرده باشند شخصی که اظهارنامه اختراع خود را زودتر تسلیم کرده و یا درصورت ادعای حق تقدم هرکدام بتوانند اثبات کنند که در تاریخ مقدم اظهارنامه خود را به صورت معتبر تسلیم کرده اند، مشروط بر این که اظهارنامه مذکور مسترد یا رد نگردیده یا مسکوت گذاشته نشده باشد، حق ثبت اختراع را خواهند داشت . 

د ـ حقوق ناشی از اختراع ثبت شده قابل انتقال است و درصورت فوت صاحب حق به ورثه او منتقل می شود. 

هـ ـ درصورتی که اختراع ناشی از استخدام یا قرارداد باشد، حقوق مادی آن متعلق به کارفرما خواهد بود، مگر آن که خلاف آن درقرارداد شرط شده باشد. 

و ـ نام مخترع در گواهینامه اختراع قید می شود مگر این که کتباً از اداره مالکیت صنعتی درخواست کند که نامش ذکر نشود. هرگونه اظهار یا تعهد مخترع مبنی بر این که نام شخص دیگری به عنوان مخترع قید گردد، فاقد اثر قانونی است .

اظهارنامه ثبت اختراع که به اداره مالکیت صنعتی داده می شود، باید موضوعی را که حمایت از آن درخواست می شود، تعیین کرده و به فارسی تنظیم شود، دارای تاریخ و امضاء بوده و خواسته ، توصیف ادعا، خلاصه ای از توصیف اختراع و درصورت لزوم نقشه های مربوطه را دربرداشته باشد. هزینه های ثبت اظهارنامه از درخواست کننده ثبت دریافت می شود. در تنظیم و تسلیم اظهارنامه باید موارد زیر رعایت شود:

الف ـ نام و سایر اطلاعات لازم درخصوص متقاضی ، مخترع و نماینده قانونی او، درصورت وجود و عنوان اختراع در اظهارنامه درج شود. 

ب ـ درمواقعی که متقاضی شخص مخترع نیست ، مدارک دال بر سمت قانونی وی همراه اظهارنامه تحویل گردد. 

ج ـ ادعای مذکور در اظهارنامه ، گویا و مختصر بوده و با توصیف همراه باشد، به نحوی که برای شخص دارای مهارت عادی در فن مربوط واضح و کامل بوده و حداقل یک روش اجرایی برای اختراع ارایه کند. خلاصه توصیف فقط به منظور ارایه اطلاعات فنی است و نمی توان برای تفسیر محدوده حمایت به آن استناد کرد.

متقاضی ثبت اختراع تا زمانی که اظهارنامه او برای ثبت اختراع قبول نشده است می تواند آن را مسترد کند.

اظهارنامه باید فقط به یک اختراع یا به دسته ای از اختراعات مرتبط که یک اختراع کلی را تشکیل می دهند مربوط باشد. دراختراع کلی ذکر نکردن ارتباط اجزاء آن موجب بی اعتباری گواهینامه اختراع مربوط نمی شود. متقاضی می تواند تا زمانی که اظهارنامه وی مورد موافقت قرار نگرفته است :

الف ـ اظهارنامه خود را اصلاح کند، مشروط بر آن که از حدود اظهارنامه نخست تجاوز نکند. 

ب ـ آن را به دو یا چند اظهارنامه تقسیم کند. اظهارنامه تقسیمی باید دارای تاریخ تقاضای اولیه بوده و درصورت اقتضاء، مشمول حق تقدم اظهارنامه نخستین است .

متقاضی می تواند همراه با اظهارنامه خود، طی اعلامیه ای حق تقدم مقرر در کنوانسیون پاریس برای حمایت ازمالکیت صنعتی مورخ 1261 هجری شمسی (20 مارس 1883 میلادی ) و اصلاحات بعدی آن را درخواست نماید. حق تقدم می تواند براساس یک یا چند اظهارنامه ملی یا منطقه ای یا بین المللی باشد که در هر کشور یا برای هر کشور عضو کنوانسیون مذکور تسلیم شده است . درصورت درخواست حق تقدم :

الف ـ اداره مالکیت صنعتی از متقاضی می خواهد ظرف مدت معین ، رونوشت اظهارنامه ای را ارایه دهد که توسط مرجع ثبت اظهارنامه ای که مبنای حق تقدم است ، گواهی شده باشد. 

ب ـ با پذیرش درخواست حق تقدم حمایتهای مذکور در کنوانسیون پاریس شامل آن خواهد بود. 

درصورت عدم مراعات شرایط مندرج در این ماده و مقررات مربوط به آن ، اعلامیه مذکور کان لم یکن تلقی می شود.

بنا به درخواست اداره مالکیت صنعتی ، متقاضی باید شماره و تاریخ اظهارنامه اختراعی را که در خارج تسلیم کرده و عیناً و ماهیتاً مربوط به اختراع مذکور در اظهارنامه تسلیم شده به اداره مالکیت صنعتی است ، ارایه دهد. همچنین با درخواست اداره مالکیت صنعتی متقاضی باید مدارک زیر را به اداره مذکور تسلیم کند:

الف ـ تصویر هرگونه نامه و اخطاریه ای که متقاضی درمورد نتایج بررسی های انجام شده درخصوص اظهارنامه های خارج دریافت کرده است . 

ب ـ تصویر گواهینامه اختراع که براساس اظهارنامه های خارجی ثبت شده است . 

ج ـ تصویر هرگونه تصمیم نهایی مبنی بر رد اظهارنامه خارجی یا رد ثبت اختراع ادعا شده در اظهارنامه خارجی . 

د ـ تصویر هر تصمیم نهایی مبنی بر بی اعتباری گواهینامه اختراع صادرشده براساس اظهارنامه خارجی .

اداره مالکیت صنعتی تاریخ تقاضا را همان تاریخ دریافت اظهارنامه تلقی خواهد کرد مشروط بر این که اظهارنامه در زمان دریافت ، حاوی نکات زیر باشد:

الف ـ ذکر صریح یا ضمنی این نکته که ثبت یک اختراع تقاضا می شود. 

ب ـ ذکر نکاتی که شناخت هویت متقاضی را میسر می کند. 

ج ـ توصیف اجمالی اختراع . 

اگر اداره مالکیت صنعتی تشخیص دهد که اظهارنامه در زمان تقاضا فاقد شرایط فوق بوده است ، از متقاضی دعوت خواهد کرد تا از تاریخ ابلاغ ظرف سی روز اصلاحات لازم را انجام دهد و تاریخ تقاضا همان تاریخ دریافت اصلاحات مذکور خواهد بود ولی اگر در مهلت تعیین شده اصلاح صورت نگیرد، اظهارنامه کان لم یکن تلقی خواهد شد.

چنانچه در اظهارنامه به نقشه هایی اشاره شود که در آن درج یا ضمیمه نشده است ، اداره مالکیت صنعتی از متقاضی دعوت می کند تا نقشه ها را ارایه دهد. اگر متقاضی دعوت را اجابت کرده و نقشه های مورد اشاره را ارایه نماید، اداره مذکور تاریخ دریافت نقشه را تاریخ تقاضا تلقی خواهد نمود. درغیر این صورت ، تاریخ تقاضا را همان تاریخ دریافت اظهارنامه قید نموده و اشاره به نقشه ها را کأن لم یکن تلقی خواهد کرد.

پس از قید تاریخ تقاضا، اداره مالکیت صنعتی اظهارنامه را از نظر انطباق با شرایط مندرج در این قانون و آیین نامه آن ، بررسی خواهد کرد و درصورت تشخیص انطباق ، اقدام لازم را برای ثبت اختراع انجام می دهد. درغیر این صورت اظهارنامه را رد و مراتب را به متقاضی ابلاغ می کند.

اداره مالکیت صنعتی پس از ثبت اختراع باید:

الف ـ درخصوص ثبت اختراع یک نوبت آگهی منتشر کند. 

ب ـ گواهینامه ثبت اختراع را صادر کند. 

ج ـ رونوشت گواهینامه ثبت اختراع را بایگانی و پس از دریافت هزینه مقرر، اصل آن را به متقاضی تسلیم کند. 

د ـ به درخواست دارنده گواهینامه اختراع ، تغییراتی را در مضمون و نقشه های اختراع ، به منظور تعیین حدود حمایت اعطاء شده انجام دهد، مشروط بر این که در نتیجه این تغییرات ، اطلاعات مندرج در گواهینامه اختراع ازحدود اطلاعات مذکور در اظهارنامه اولیه ای که اختراع براساس آن ثبت شده است ، تجاوز نکند.

حقوق ناشی از گواهینامه اختراع به ترتیب زیر است :

الف ـ بهره برداری از اختراع ثبت شده در ایران توسط اشخاصی غیر از مالک اختراع ، مشروط به موافقت مالک آن است . بهره برداری از اختراع ثبت شده به شرح آتی خواهد بود: 

1 ـ درصورتی که اختراع درخصوص فرآورده باشد: 

اول ـ ساخت ، صادرات و واردات ، عرضه برای فروش ، فروش و استفاده از فرآورده . 

دوم ـ ذخیره به قصد عرضه برای فروش ، فروش یا استفاده از فرآورده . 

2 ـ درصورتی که موضوع ثبت اختراع فرآیند باشد: 

اول ـ استفاده از فرآیند. 

دوم ـ انجام هر یک از موارد مندرج در جزء (1) بند (الف ) این ماده درخصوص کالاهایی که مستقیماً از طریق این فرآیند به دست می آید. 

ب ـ مالک می تواند با رعایت بند (ج ) این ماده و ماده (17) علیه هر شخص که بدون اجازه او بهره برداریهای مندرج در بند (الف ) را انجام دهد و به حق مخترع تعدی کند و یا عملی انجام دهد که ممکن است منجر به تعدی به حق مخترع شود، به دادگاه شکایت کند. 

ج ـ حقوق ناشی از گواهینامه اختراع شامل موارد زیر نمی شود: 

1ـ بهره برداری از کالاهایی که توسط مالک اختراع یا با توافق او در بازار ایران عرضه می شود. 

2- استفاده از وسایل موضوع اختراع در هواپیماها، وسایط نقلیه زمینی یا کشتی های سایر کشورها که به طور موقت یا تصادفاً وارد حریم هوایی ، مرزهای زمینی یا آبهای کشور می شود. 

3- بهره برداریهایی که فقط با اهداف آزمایشی درباره اختراع ثبت شده انجام می شود. 

4- بهره برداری توسط هر شخصی که با حُسن نیت قبل از تقاضای ثبت اختراع یا درمواقعی که حق تقدم تقاضا شده است ، قبل از تاریخ تقاضای حق تقدم همان اختراع ، از اختراع استفاده می کرده یا اقدامات جدی و مؤثری جهت آماده شدن برای استفاده از آن در ایران به عمل می آورده است . 

د ـ حقوق استفاده کننده قبلی که در جزء(4) بند (ج ) این ماده قید شده است ، تنها به همراه شرکت یا کسب و کار یا به همراه بخشی که در آن از اختراع استفاده می شده یا مقدمات استفاده از آن فراهم گردیده ، قابل انتقال یا واگذاری است .

اعتبار گواهینامه اختراع با رعایت این ماده ، پس از بیست سال از تاریخ تسلیم اظهارنامه اختراع منقضی می شود. به منظور حفظ اعتبار گواهینامه یا اظهارنامه اختراع ، پس از گذشت یک سال از تاریخ تسلیم اظهارنامه و قبل از شروع هر سال ، مبلغی که به موجب آیین نامه این قانون تعیین می شود، توسط متقاضی به اداره مالکیت صنعتی پرداخت می گردد. تأخیر در پرداخت، حداکثر تا شش ماه در صورت پرداخت جریمه مجاز است . درصورتی که هزینه سالانه پرداخت نشود، اظهارنامه مربوط مسترد شده تلقی و یا گواهینامه اختراع ، فاقد اعتبار می شود.

دولت یا شخص مجاز از طرف آن ، با رعایت ترتیبات زیر، می توانند از اختراع بهره برداری نمایند:

الف ـ درمواردی که با نظر وزیر یا بالاترین مقام دستگاه ذی ربط منافع عمومی مانند امنیت ملی ، تغذیه ، بهداشت یا توسعه سایر بخشهای حیاتی اقتصادی کشور، اقتضاء کند که دولت یا شخص ثالث از اختراع بهره برداری نماید و یا بهره برداری از سوی مالک یا شخص مجاز از سوی او مغایر با رقابت آزاد بوده و از نظر مقام مذکور، بهره برداری از اختراع رافع مشکل باشد، موضوع در کمیسیونی مرکب از رییس سازمان ثبت اسناد و املاک کشور، یکی از قضات دیوان عالی کشور با معرفی رییس قوه قضاییه ، دادستان کل کشور، نماینده رییس جمهور و وزیر یا بالاترین مقام دستگاه ذی ربط مطرح و درصورت تصویب ، با تعیین کمیسیون مذکور، سازمان دولتی یا شخص ثالث بدون موافقت مالک اختراع ، از اختراع بهره برداری می نماید. 

ب ـ بهره برداری از اختراع محدود به منظوری خواهد بود که در مجوز آمده است و مشروط به پرداخت مبلغ مناسب به مالک مذکور با درنظرگرفتن ارزش اقتصادی مورد اجازه می باشد. درصورتی که مالک اختراع یا هر شخص ذی نفع دیگر توضیحی داشته باشند، کمیسیون پس از رسیدگی به اظهارات آنان و لحاظ کردن بهره برداری در فعالیتهای غیررقابتی اتخاذ تصمیم خواهد کرد. کمیسیون می تواند بنا به درخواست مالک اختراع یا سازمان دولتی یا شخص ثالثی که مجوز بهره برداری از اختراع ثبت شده را دارد، پس از رسیدگی به اظهارات طرفین یا یکی از آنها در محدوده ای که ضرورت اقتضاء نماید، نسبت به تصمیم گیری مجدد اقدام کند. 

ج ـ درصورتی که مالک اختراع ادعا نماید که شرایط و اوضاع و احوالی که باعث اتخاذ تصمیم شده دیگر وجود ندارد و امکان تکرار آن میسر نیست و یا این که ادعا نماید سازمان دولتی یا شخص ثالثی که توسط کمیسیون تعیین شده نتوانسته طبق مفاد تصمیم و شرایط آن عمل کند، موضوع در کمیسیون مطرح و بررسی و پس از استماع اظهارات مالک اختراع ، وزیر یا بالاترین مقام دستگاه ذی ربط و بهره بردار، اجازه بهره برداری لغو شده و حسب مورد اجازه بهره برداری برای مالک یا بهره بردار دیگر صادر می شود. با احراز شرایط مقرر در این بند، اگر کمیسیون تشخیص دهد حفظ حقوق قانونی اشخاصی که این اجازه را کسب کرده اند، بقاء تصمیم را ایجاب می نماید آن تصمیم را لغو نمی کند. 

درمواردی که اجازه بهره برداری توسط کمیسیون به شخص ثالثی داده شده است ، می توان آن مجوز را فقط به همراه شرکت یا کسب و کار شخص تعیین شده ازطرف کمیسیون یا به همراه قسمتی از شرکت یا کسب و کاری که اختراع در آن بهره برداری می شود، انتقال داد.

د ـ اجازه بهره برداری موضوع این ماده ، مانع انجام امور زیر نیست : 

1- انعقاد قرارداد بهره برداری توسط مالک اختراع ، با رعایت مقررات این ماده . 

2- بهره برداری مستمر از حقوق تفویضی توسط مالک اختراع طبق مندرجات بند (الف ) ماده (15). 

3- صدور اجازه استفاده ناخواسته طبق اجزاء (1) و (2) بند (ح ) این ماده . 

هـ ـ درخواست اجازه بهره برداری از کمیسیون باید همراه دلیل و سندی باشد که به موجب آن ثابت شود دستگاه دولتی یا شخص مجاز، از مالک اختراع درخواست بهره برداری کرده ولی نتوانسته است اجازه بهره برداری را با شرایط معقول و ظرف مدت زمان متعارف تحصیل نماید. 

رعایت مراتب این بند، درصورت فوریت ناشی از مصالح ملی یا موارد حصول شرایط قهریه در کشور کلاً به تشخیص کمیسیون لازم نخواهد بود، مشروط بر آن که در این قبیل موارد مالک اختراع دراولین فرصت ممکن از تصمیم کمیسیون مطلع شود.

و ـ بهره برداری از اختراع توسط سازمان دولتی یا اشخاص ثالثی که توسط کمیسیون تعیین شده اند، برای عرضه در بازار ایران است . 

ز ـ اجازه کمیسیون درخصوص بهره برداری از اختراع در زمینه فناوری نیمه هادیها، تنها در موردی جایز است که به منظور استفاده غیرتجاری عمومی بوده یا درموردی باشد که وزیر یا بالاترین مقام دستگاه ذی ربط تشخیص دهد که نحوه استفاده از اختراع ثبت شده توسط مالک یا استفاده کننده آن غیررقابتی است . 

ح ـ پروانه بهره برداری بدون موافقت مالک ، در موارد زیر نیز با ترتیباتی که ذکر می شود قابل صدور است : 

1- درصورتی که در یک گواهینامه اختراع ادعا شده باشد که بدون استفاده از یک اختراع ثبت شده قبلی قابل بهره برداری نیست و اختراع مؤخر نسبت به اختراع مقدم ، متضمن پیشرفت مهم فنی و دارای اهمیت اقتصادی قابل توجه باشد، اداره مالکیت صنعتی به درخواست مالک اختراع مؤخر پروانه بهره برداری از اختراع مقدم را درحد ضرورت ، بدون موافقت مالک آن ، صادر می کند. 

2- درمواقعی که طبق جزء (1) این بند پروانه بهره برداری بدون موافقت مالک صادر شده باشد، اداره مالکیت صنعتی به درخواست مالک اختراع مقدم ، پروانه بهره برداری از اختراع مؤخر را نیز بدون موافقت مالک آن صادر می کند. 

3- درصورت درخواست صدور پروانه بهره برداری بدون موافقت مالک طبق اجزاء (1) و (2) این بند در تصمیم مربوط به صدور هر یک از پروانه های مذکور، حدود و کاربرد پروانه و مبلغ مناسبی که باید به مالک اختراع ذی ربط پرداخت شود و شرایط پرداخت ، تعیین می شود. 

4- درصورت صدور پروانه بهره برداری طبق جزء (1) انتقال آن فقط به همراه اختراع مؤخر و درصورت صدور پروانه بهره برداری طبق جزء (2) انتقال آن فقط به همراه اختراع مقدم مجاز است . 

5- درخواست صدور پروانه بهره برداری بدون موافقت مالک مشروط به پرداخت هزینه مقرر می باشد. 

6- درصورت صدور پروانه بهره برداری بدون موافقت مالک، اجزاء (1) و (2) این بند و بندهای (ب ) تا (و) و نیز بند (ط ) این ماده قابل اعمال است . 

ط ـ تصمیمات کمیسیون درمحدوده بندهای این ماده ، در دادگاه عمومی تهران قابل اعتراض است .

هر ذی نفع می تواند ابطال گواهینامه اختراعی را از دادگاه درخواست نماید. درصورتی که ذی نفع ثابت کند یکی از شرایط مندرج در مواد (1)، (2)، (4) و صدر ماده (6) و بند (ج ) آن رعایت نشده است یا این که مالک اختراع ، مخترع یا قایم مقام قانونی او نیست ، حکم ابطال گواهینامه اختراع صادر می شود. هر گواهینامه اختراع یا ادعا یا بخشی از ادعاهای مربوط که باطل شده است ، از تاریخ ثبت اختراع باطل تلقی می شود. رأی نهایی دادگاه به اداره مالکیت صنعتی ابلاغ می گردد و اداره مزبور آن را ثبت و پس از دریافت هزینه ، آگهی مربوط به آن را دراولین فرصت ممکن منتشر می کند.

چنانچه مالک اختراع بخواهد ازاختراع ثبت شده استفاده کند، سازمان ثبت اسناد و املاک کشور حداکثر ظرف مهلت یک هفته موضوع را به دستگاه یا دستگاههای ذی ربط منعکس می نماید. دستگاههای مذکور در خصوص امکان بهره برداری از اختراع حداکثر ظرف مدت دوماه اظهار نظر نموده و نتیجه را جهت صدور پروانه بهره برداری کتباً به سازمان ثبت اسناد و املاک اعلام می نماید.