تَحریر تَرَکه و مواد قانونی آن

انحصار وراثت، تحریر ترکه، مهر و موم و تقسیم ترکه و به خصوص مالیات بر ارث از نگرانی‌های اصلی مردم است. برای کاسته شدن از این‎ ‎گونه مشکلات نیز صاحبان اموال می‌توانند قبل از فوت خود با تنظیم اسناد‎ ‎مناسب در زمینه اموال شان تعیین تکلیف کنند. در ادامه این مطلب در خصوص مهر و موم ماترک با گروه وکلای عدل جو همراه باشید.

وکیل برای انحصار وراثت

تَرَکه :

منظور از ترکه ، دارایی مثبت می باشد . دارایی عبارت است از اموال عینی ، منفعت ، طلب و کلیه حقوق مالی . اما از این دارایی ، فقط دارایی مثبت به ورثه می رسد و دیون متوفی به ارث نمی رسد ، مگر این که مال از متوفی به جا مانده باشد و بتوان آن دیون را از آن اموال پرداخت کرد . و در واقع باید قبل از تقسیم ترکه نسبت به پرداخت دیون اقدام کرد . البته در صورتی که ورثه حاضر به پرداخت دیون طلبکاران باشند ، طلبکاران نمی توانند عین ترکه را مطالبه کنند.

تحریر ترکه:

تحریر ترکه به معنی تهیه لیستی از اموال و دارایی های متوفی همراه با دیون او می باشد.

قبول یا رد ترکه:

گاهی اوقات ممکن است که در بین وارثین اختلافی به وجود آید و برخی از آن ها ترکه را نپذیرند و درخواست تجدید نظر ترکه را نمایند.

تصفیه ترکه:

به معنی پرداخت دیون متوفی از ترکه و تعیین ما بقی اموال وی جهت تقسیم در بین وارثین می باشد.

تحریر ترکه چیست؟

تحریر ترکه یک نوع عمل احتیاطی قلمداد می‌شود که با هدف تعیین مقدار ترکه و بدهی‌های شخص فوت‌شده برای حفظ حقوق طلبکاران و وراث از دستبرد افرادی که با متوفی هم منزل بوده یا در دارایی او مداخله داشته اعم از بعضی ورثه یا افراد دیگر بسیار مفید است.

در این گفتار هم سعی می‌شود تا با ارائه مواد قانونی و رویه‌ی عملی، خواننده با این نهاد بیشتر آشنا گردد و با اطلاع از نکات کاربردی بتواند در صورت نیاز اقدامات اولیه تحریر ترکه را سرعت بخشد.

از نظر اصطلاحِ حقوقی، تحریر ترکه مجموعه اقداماتی است که در طی آن دارایی و دیون متوفی مشخص می‌گردد و از اموال شخص فوت‌شده محافظت به عمل می‌آید. به دیگر سخن، صورت برداری دقیق از ترکه با توصیف اموال و ارزیابی آن و مشخص کردن مطالبات و بدهی‌ها که به موجب احکام نهایی و اسناد رسمی یا دفاتر بازرگانی و برگه‌ای مربوط به متوفی یا اقرار بدهکاران ورثه، قطعی است.

انجام عملیات تحریر ترکه باعث می‌گردد که وارثان بینش لازم را در تصمیم‌گیری پیدا کنند. بستانکاران هم با تحریر ترکه از چگونگی و اندازه وثیقه طلب خود مطلع می‌شوند و موصی له نیز تناسب میزان آن را با ارزش کل ترکه در زمان مرگ موصی می‌فهمد و سهم خود را از کل دارایی متوفی تا زمان تسویه‌ی آن تمییز می‌دهد.

قبول یا رد ترکه به چه معناست و چه آثاری دارد؟ 

انتقال ترکه به وارثان چگونه انجام میشود؟

انتقال ترکه امری قهری می باشد به آن معنی که در اثر تحقق موت حقیقی یا فرضی اجرا می گردد. در همین رابطه ماده ۸۶۷ از قانون مدنی بیان می کند در صورتی ورثه می توانند مالک ترکه متوفی باشند که حقوق و دیونی ترکه میت  را ادای کرده باشند.

در برخی موارد ممکن است وارثان از انتقال قهری ماترک را قبول نکنند که تاثیر چندانی در انتقال قهری آن نخواهد داشت و در استقرار مالکیت بی تاثیر است. همچنین مواردی نیز وجود دارد که تعدادی از وارثان ترکه را می پذیرند و برخی دیگر نمی پذیرند.

در این شرایط یکی از وارثینی که ترکه را قبول دارند به نمایندگی بقیه به اداره ترکه و پرداخت دیون و حقوق می پردازد و مخالفان ترکه مجبور به تحمل شرایط هستند و حق هیچ نوع اعتراضی در خصوص عملیات انتقال سند نخواهند داشتباید توجه داشت که پس از فوت مُوَرث (شخص ارث دهنده) اموال وی به صورت قهری و ناخواسته وارد دارایی وراث وی می‌گردد و قبول و رد ترکه تأثیری در این انتقال قهری ندارد.منظور از قبول ترکه با توجه به نص ماده ۲۴۰ قانون امور حسبی که بیان می‌دارد:

«ورثه متوفی می‌توانند ترکه را قبول کرده که دیون متوفی را بپردازند و یا ترکه را واگذار و رد کنند که به بستانکاران داده شود و نیز می‌توانند قبول یا رد خود را منوط به تحریر ترکه نمایند و پس از تحریر ترکه دیون و ترکه را مطابق صورت تحریر قبول یا رد نمایند و یا تصفیه ترکه را از دادگاه بخواهند.»

این است که اگر ورثه ترکه را قبول کردند، فرض می‌شود که لابد اموال شخص متوفی کافی برای بدهکاری‌های وی است و هر ورثه‌ای موظف است به نسبت سهم‌الارث خود بدهی‌های وی را بپردازد مگر اینکه بتواند خلاف این فرض را ثابت کند. یعنی ثابت کند که اموال متوفی برای پرداخت بدهی‌های وی کافی نیست یا اینکه ثابت کند بدون تعدی و تفریط، اموال متوفی نابود شده است.

رد ترکه یعنی اینکه وراث گمان می‌کنند که اموال متوفی کفاف بدهی‌های وی را نمی‌دهد و از طلبکاران یا دادستان می‌خواهند که تحریر ترکه را بر عهده بگیرند. در این صورت دیگر بار اثبات کافی یا ناکافی بودن اموال متوفی بر عهده‌ی وراث نیست. اما در همین فرض هم ارث به صورت ناخواسته و قهری به وراث می‌رسد.

تذکر: ماده ۲۵۰ قانون امور حسبی «رد ترکه باید ظرف یک ماه از تاریخ اطلاع وارث از فوت مورث خود یا از تاریخ ابلاغ خاتمه تحریر ترکه صورت گیرد و اگر در این مدت اقدام نکنند این عدم رد در حکم قبول ترکه خواهد بود»

نکته: اگر تمام وراث ترکه را رد کنند، تعیین مدیر ترکه به عهده دادگاه خواهد بود.

چه افرادی حق درخواست تحریر ترکه دارند؟

پرسش بسیار مهم وکاربردی  که بسیار مطرح می شود این که اصلا چه کسانی حق چنین درخواستی را دارند ؟! چنانچه وراث ترکه را قبول نمایند، سرپرستی و مدیریت و اداره کردن امور مالی متوفی برعهده آنان خواهد بود. برای مدیریت و اداره کردن اموال متوفی نیازمند به تحریر ترکه می باشد، تحریر ترکه به معنای معین کردن اموال و دارایی‌ها و دیون متوفی می باشد.

تصفیه ترکه به چه معناست؟

پیش از آنکه اموال ترکه بخواهد بین وارثین متوفی تقسیم گردد باید دیون افراد طلبکار به طور کامل از این ترکه پرداخت شود. برای انجام این کار باید یکی از وارثین را  مدیر تصفیه نمود  تا به پرداخت تمامی دیون رسیدگی نماید.

همچنین در مواردی که متوفی وصیت نامه ای داشته باشد ابتدا باید به کلیه بندهای وصیت نامه ی وی از طریق ترکه عمل نمود سپس به تصفیه ترکه پرداخت. تصفیه ترکه بر اساس قوانین توسط مدیر منصوب شده و کاملا زیر نظر دادگاه صالح انجام می گیرد. بنابراین می توان از صحت تصفیه اطمینان داشت و هیچگونه مخالفتی با لیست دارایی ها و اموال پس از تصفیه ترکه قابل قبول نخواهد بود.

درخواست تحریر ترکه فقط از افراد زیرپذیرفته می شود:

۱. شخصی که به عنوان وصی اداره کردن و مدیریت اموال متوفی را بر عهده داشته باشد

۲. وراث متوفی یا نماینده قانونی این وراث

پس از معین شدن  مقدار اموال و دارایی متوقی معین و مشخص می‌شود و دادگاه درابتدا به توصیف اموال و تعیین بهای آن و سپس مشخص کردن و تعیین وزن و عیارطلا و نقره موجود و معین کردن مبلغ و نوع نقدینه و نوع برگه های بهادار و همچنین تعیین اسناد با ذکر خصوصیات آن ها می پردازد و در نهایت میزان و مقدار مطالبات و بدهی متوفی که به موجب حکم نهایی و اسناد رسمی و دفاتر و برگه های مربوط به اقرار مدیونین و ورثه مسلم است نیز در صورت ترکه نوشته می شود.

چه مراجعی صالح به رسیدگی در تحریر ترکه هستند؟

حال اگر بعضی از ورثه ترکه را قبول و بعضی رد کنند آنها که ترکه را قبول کرده اند وظایف موضوع ماده 240 و 248 قانون امور حسبی را عهده دار خواهند بود.

چنانچه تمام ورثه ترکه را رد نمایند، ماترک میت در حکم اموال بلا وارث خواهدبود که در اینصورت بر اساس مواد 327 تا336 قانون امور حسبی اقدام میشود . از جمله تعیین مدیر ترکه به عهده دادگاه خواهد بود، البته چنانچه مدیر ترکه مزبور دیون متوفی را پرداخت کرد و از ترکه چیزی باقی ماند، به ورثه ای که رد ترکه کرده اند تحویل خواهد شد، زیرا رد ترکه به معنای نپذیرفتن مسئولیت پرداخت دیون متوفی می باشد، نه به معنای اعراض از مالکیت بر ترکه ماده 254 قانون امور حسبی .

قبول ترکه می تواند صریح باشد مانند نوشتن قبول در سند رسمی یا عادی و می تواند ضمنی باشد مانند دخالت ورثه در ماترک بصورت بیع و امثال آن. اما اقداماتی مانند تعمیرات و جمع آوری اثاث در محل محفوظ یا برداشت محصول کشاورزی توسط ورثه، به مفهوم قبول ورثه نخواهد بود مواد 241،255 و 257 قانون امور حسبی .

اگر وارثی قبل از رد ترکه ، فوت شود حق رد به ورثه او منتقل می گردد.

مرجع صالح به رسیدگی :

ماده 163- قانون امور حسبی در خصوص صلاحیت دادگاه رسیدگی کننده به امور راجع به ترکه بیان میدارد که : امور راجع به ترکه با دادگاه بخشی(هم اکنون درصلاحیت شورای حل اختلاف ) است که آخرین اقامتگاه متوفی در ایران در حوزه آن دادگاه بوده و اگر متوفی در ایران اقامتگاه نداشته با دادگاهی است که آخرین محل سکنای متوفی در حوزه آن دادگاه بوده است .

ماده 164- این قانون در خصوص صلاحیت دادگاه برای ترکه ی متوفایی که در ایران اقامتگاه یا سکنی نداشته باشد بیان میدارد که : هر گاه متوفی در ایران اقامتگاه یا محل سکنی نداشته، دادگاهی صالح است که ترکه در آنجا واقع شده و اگر ترکه در جاهای مختلف باشد، دادگاهی که مال غیر منقول در حوزه آن واقع است صلاحیت خواهد داشت و اگر اموال غیر منقول در حوزه های متعدد باشد صلاحیت با دادگاهی است که قبلاً شروع به اقدام کرده .

به شرح ماده ۱۶۵ قانون امور حسبی هر گاه تمام یا قسمتی از اموال متوفی در حوزه دادگاهی غیر از دادگاهی که مطابق مواد فوق صالح است باشد، دادگاهی که اموال در حوزه آن دادگاه است، اقدامات راجع به حفظ اموال متوفی را از قبیل مهر و موم به عمل آورده، رونوشت صورت مجلس عملیات خود را به دادگاهی که مطابق دو ماده فوق برای رسیدگی به امور ترکه صالح است می فرستد .

مراجعی که صالح به رسیدگی در دعوای تحریر ترکه هستند دارای چه وظایف مهمی هستند؟

وظایف مرجع صالح در تحریر ترکه :

دادگاه صالح برای رسیدگی به درخواست، طبق ماده 210 قانون امور حسبی وقتی را که کمتر از یک ماه و بیش از سه ماه از تاریخ نشر آگهی نباشد، معین کرده و در یکی از روزنامه های کثیر الانتشار آگهی می دهد که ورثه یا نماینده قانونی آنها، بستانکاران و مدیونین به متوفی و کسان دیگر که حقی بر ترکه متوفی برای خود قائل هستند در ساعت و روز معین در دادگاه برای تحریر ترکه حاضر شوند. علاوه بر آگهی فوق ، برای هریک از ورثه و نماینده های قانونی آنها و وصی و موصی له، اگر معین و در حوزه دادگاه مقیم باشند، برای حضور احضاریه فرستاده می شود

بطور معمول درخواست کننده تحریر ترکه، وارثان و وصی را در ستون خواندگان با تعیین اقامتگاه آنان می آورد و دادگاه به این خواندگان اخطار می نماید که در جلسه رسیدگی حاضر شوند.

با وجود این اگر دادگاه به وجود وارث، وصی یا موصی له دیگری پی ببرد، آنان را فرا می خواند و رسیدگی را محدود به نامبردگان در ستون خواسته نمی نماید، زیرا رسیدگی ترافعی نیست و دادگاه در امور حسبی به عنوان ناظر و حافظ حقوق ذینفعان است و باید آنان که در دسترس هستند را فرا خواند ولی طبق ماده 212 قانون امور حسبی؛ غیبت اشخاصی که احضار شده اند مانع از تحریر ترکه نیست. 

ماده 213 قانون امور حسبی در خصوص صورت برداری از اجزای گوناگون ترکه برای تحریر ترکه بیان داشته است که :

برای تحریر ترکه صورتی از ترکه برداشته می شود و این صورت باید مشتمل بر امور زیر باشد:

۱- توصیف اموال منقول با تعیین بهای آن.

۲- تعیین اوصاف و وزن و عیار نقره و طلاآلات.

۳- مبلغ و نوع نقدینه.

۴- بها و نوع برگ های بهادار.

۵- اسناد با ذکر خصوصیات آن ها.

۶- نام رقبات غیر منقول.

ماده 214 قانون امور حسبی در خصوص ارزیابی اموال منقول بیان میدارد که :

ارزیابی اموال منقول به توسط ارزیابی که مورد تراضی ورثه یا مورد اعتماد دادرس باشد به عمل می آید.

مطابق با ماده 215 این قانون ،بر این صورت که حاوی اجزای مثبت دارایی است، مطالبات و بدهی متوفی که به موجب احکام نهایی و اسناد رسمی یا دفاتر و برگ های مربوط به متوفی یا اقرار مدیونین و ورثه مسلم است نیز در صورت ترکه نوشته میشود.

ماده 216 قانون امور حسبی در خصوص موارد ذکر شده در صورت مجلس در زمان تحریر ترکه بیان میدارد که :

در موقع تحریر ترکه صورت مجلسی برداشته می شود که مشتمل بر امور زیر باشد:

۱- نام و سمت متصدی تحریر ترکه.

۲- نام و مشخصات کسانی که احضار شده و کسانی که حاضر شده اند.

۳- محلی که تحریر ترکه در آنجا صورت می گیرد.

۴- اظهارات اشخاص راجع به دارائی و بدهی و ترکه متوفی.

۵- نام و مشخصات کسی که اسناد و اموال به او داده می شود.

نکته: یکی از دشواری های تحریر ترکه و صورت برداری از آن هنگام مهر و موم، نزاع وارثان و سایر اشخاص ذینفع درباره مالکیت خود و ترکیب دارایی بجا مانده از متوفی است که جلسه را محل ترافع و صدور حکم نهایی می پندارند و گاه دادرس را نیز در این اشتباه هم داستان خود می سازند.

در حالیکه صورت تحریر ترکه نتیجه رسیدگی موقت و بی تشریفات دادرس مامور رسیدگی است و از اعتبار امر قضاوت شده نیز بهره نمی برد و به صورت برداری و تامین وضع موجود و بر مبنای ظاهر شبیه تر است تا به قضاوت و حق گذاری.

دادرس باید بر پایه قرائن و ظاهر دلایل و اظهار اشخاص ذینفع و تحقیق از معتمدان در دسترس، نظری را که ترجیح می دهد به طور موقت اعمال نماید و این نظر همانند دستور موقت در دارسی های ترافعی، مانع از رسیدگی به دعوی مالکین به سود یا زیان ترکه نمی شود.

آنچه در این رسیدگی اهمیت دارد سرعت در تامین دارایی خانواده و نظارت بر اداره درست آن در دورانی است که هنوز ترکه به دارایی وارثان نپیوسته است. قانون امور حسبی نیز این گونه اختلاف ها را پیش بینی نکرده است و در ماده 223 قانون امور حسبی بیان شده که ، هر گاه در موقع تحریر ترکه اختلافاتی بین ورثه راجع به اداره ترکه باشد، دادگاه سعی می کند که اختلاف آن ها به طریق مسالمت مرتفع می شود و الا به درخواست یکی از ورثه کسی را از ورثه یا غیر آن ها برای حفظ ترکه موقتاً معین می نماید .

نکات:

1. ماده 217 قانون امور حسبی بیان میدارد که:

اگر در ضمن ترکه دفا تر بازرگانی باشد جا های سفید آن با دو خط متقاطع پر می شود و اگر دفا تر مطابق قانون پلمپ نشده باشد متصدی تحریر ترکه صفحات دفتر را امضاء می نماید و اگر بین صفحه هائی که نوشته شده جای سفید مانده باشد آنجا دو خط متقاطع کشیده می شود

2. ماده 222 قانون امور حسبی درخصوص در رابطه با بایگانی صورت ترکه بیان میدارد که : صورت ترکه و همچنین صورت مجلس تحریر ترکه در دفتر دادگاه بایگانی می شود و اشخاص ذینفع می توانند به آن مراجعه نموده و رونوشت بگیرند.

طبق قانون شوراهای حل اختلاف، تحریر ترکه ظرف 20 روز از تاریخ ابلاغ قابل تجدیدنظر خواهی است. دادگاه عمومی حقوقی یا کیفری 2 در آخرین محل اقامت متوفی، مرجع صالح برای تجدیدنظر در آرای قاضی شورای حل اختلاف است. در این مورد قانون امور حسبی مقرر می‎کند،« هرگاه در موقع تحریر ترکه اختلافاتی بین ورثه راجع به اداره ترکه به وجود آید، دادگاه سعی می‌کند که اختلاف آن¬ ها را به طریق مسالمت ¬آمیز برطرف کند و گرنه به درخواست یکی از ورثه، کسی را از ورثه یا غیر آن¬ ها برای حفظ ترکه به طور موقت معین می¬‎کند.»

موارد الزامی تحریر ترکه :

1. هرگاه یک یا چند نفر از ورثه غایب یا محجور باشند و یا وارث معلوم نباشد، که در این صورت امین یا قیم ظرف ده روز از تاریخ انتصاب خود مهلت دارند درخواست تحریر ترکه بنمایند.

۲. هرگاه برخی از ورثه ترکه را قبول ننمایند

3. در مورد ترکه متوفی خارجی پس از تعیین مدیر ترکه که دادگاه با حضور دادستان، ترکه را تحریر میکند.

مواد مرتبط با تحریر ترکه

ماده 214ـ ارزیابی اموال منقول به توسط ارزیابی که مورد تراضی ‌ورثه یا مورد اعتماد دادرس باشد به عمل می‌آید.

ماده 215ـ مطالبات و بدهی متوفی که به موجب احکام نهایی و اسناد رسمی یا دفاتر و برگهای مربوط به متوفی یا اقرار مدیونین و ورثه مسلم است نیز در صورت ترکه نوشته می‌شود.

ماده 216ـ در موقع تحریر ترکه صورت مجلسی برداشته می‌شود که مشتمل بر امور زیر باشد:

1 ـ نام و سمت متصدی تحریر ترکه‌.

2 ـ نام و مشخصات کسانی که احضار شده و کسانی که حاضرشده‌اند.

3 ـ محلی که تحریر ترکه در آن جا صورت می‌گیرد.

4 ـ اظهارات اشخاص راجع به دارایی و بدهی و ترکه متوفی‌.

5 ـ نام و مشخصات کسی که اسناد و اموال به او داده می‌شود.

ماده 217 ـ اگر در ضمن ترکه دفاتر بازرگانی باشد جاهای سفید آن بادو خط متقاطع پر می‌شود و اگر دفاتر مطابق قانون پلمپ نشده‌ باشد متصدی تحریر ترکه صفحات دفتر را امضاء می‌نماید و اگر بین‌ صفحه‌هایی که نوشته شده جای سفیدی مانده باشد آن جا دو خط‌ متقاطع کشیده می‌شود.

ماده 218 ـ در مدتی که ترکه تحریر می‌شود تصرف در ترکه ممنوع‌ است مگر تصرفاتی که برای اداره و حفظ ترکه لازم است‌.

ماده 219 ـ عملیات اجرایی راجع به بدهی متوفی در مدت تحریرترکه معلق می‌ماند.

ماده 220 ـ مرور زمان نسبت به مطالبات متوفی در مدت تحریر ترکه جاری نمی‌شود.

ماده 221 ـ دعاوی راجع به ترکه یا بدهی متوفی در مدت تحریر ترکه توقیف می‌شود ولی به درخواست مدعی‌، ممکن است‌ خواسته تامین شود.

ماده 222 ـ صورت ترکه و همچنین صورت مجلس تحریر ترکه در دفتر دادگاه بایگانی می‌شود و اشخاص ذینفع می‌توانند به آن‌ مراجعه نموده و رونوشت بگیرند.

ماده 223 ـ هرگاه در موقع تحریر ترکه اختلافی بین ورثه راجع به‌ اداره ترکه باشد، دادگاه سعی می‌کند که اختلاف آنها به طریق‌ مسالمت مرتفع شود والا به درخواست یکی از ورثه کسی را از ورثه‌یا غیر آنها برای حفظ ترکه موقتا معین می‌نماید.

ماده 224 ـ خاتمه تحریر ترکه به ورثه اطلاع داده می‌شود و هرگاه ‌ورثه یا اقامتگاه آنها معین نباشد اطلاع مزبور به وسیله آگهی در روزنامه خواهد شد.