نفقه زوجه و اقارب

ماده 1107 قانون مدنی می‌گوید:
«نفقه یعنی تمامی نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از جمله تهیه مسکن، پوشاک، خوراک، وسایل منزل، هزینه های بهداشتی و درمانی و نیروی خدماتی (خدمتکار) در صورتی که از گذشته عادت به استفاده از خدمتکار داشته باشد یا به واسطه ی نقصان یا بیماری نیاز به خدمتکار داشته باشد.»
استنکاف از پرداخت نفقه در عقدنامه :
یکی از شروط ضمن عقد ازدواج، مندرج در عقدنامه های چاپی، که در صورت احراز و اثبات آن، زن می تواند از دادگاه تقاضای صدور اجازه طلاق بنماید: «استنکاف شوهر از دادن نفقه زن به مدت ۶ ماه به هر عنوان و عدم امکان الزام او به تعیین نفقه و همچنین در موردی که شوهر سایر حقوق واجبه زن را به مدت شش ماه وفا نکند و اجبار او به ایفا هم ممکن نباشد.»
در ازدواج دائم پرداخت نفقه زن بر عهده شوهر است اما در ازدواج موقت صرفاً در صورتی پرداخت نفقه در تعهد مرد است که توسط زن و مرد شرط شده باشد. از سوی دیگر نیز زن در صورتی مستحق دریافت نفقه است که وظایف زناشویی را ادا نماید و به تعبیری ناشزه نباشد.
انواع نفقه :
هر چند قانون مدنی ما تعریفی از نفقه ارائه نداده است اما انواع آن را بیان کرده که عبارتند از:
۱٫ نفقه زوجه
نفقه ای است که شوهر ملزم است به همسر خود بپردازد. و یا به عبارت دیگر صرف هزینه خوراک و پوشاک و اثاث خانه و سایر هزینه ها متناسب با وضعیت زن.
۲٫ نفقه اقارب و خویشاوندان
نفقه ای است که اشخاص تحت شرایطی ملزم به پرداخت به برخی از خویشان خود می شوند. و یا به عبارت دیگر صرف هزینه خوراک و پوشاک و سایر هزینه های متعارف زندگی با توجه به وضعیت انفاق کننده است.
تفاوت نفقه اقارب با نفقه زوجه :
۱- نفقه زن مقدم بر نفقه اقارب است.
۲- زن می تواند نفقه گذشته خود را مطالبه کند ولی اقارب تنها می توانند نفقه آتیه خود را مطالبه نمایند.
۳- نفقه زن منوط به تمکن مرد نیست در حالی که پرداخت نفقه اقارب منوط به تمکن منفق و به میزان استطاعت وی است.
۴- نفقه زوجه یک جانبه است یعنی شوهر تکلیف به انفاق زوجه را دارد در حالی که زوجه چنین تکلیفی ندارد اما نفقه اقارب دو جانبه است یعنی هم اولاد و هم پدر و مادر در صورت استحقاق نفقه دیگری ملزم به انفاق هستند.
تعلق گرفتن نفقه به زن وابسته به تمکین کامل زن است که به دو صورت مطرح می شود:
تمکین خاص: داشتن روابط زناشویی زن و شوهر می باشد.
تمکین عام: فرمانبرداری در امور کلی زندگی می باشد. که یکی از مصادیق آن اقامت در اقامتگاه دایمی شوهر است. یعنی زن برای دریافت نفقه باید در خانه شوهر زندگی کند. مگر آن که حین وقوع عقد شرطی جز این شده باشد
دو شرط زیر برای وجوب نفقه ضروری است:
۱- دائمی بودن عقد که قانون مدنی در ماده ۱۱۰۶ تصریح دارد: در عقد دایم نفقه زوجه به عهده شوهر است.
۲- تمکین کامل زوجه : در صورتی که زنی  به همسر خود تمکین نکند، عنوان ناشزه بر وی تعلق می گیرد و در نتیجه پرداخت نفقه از عهده شوهر وی ساقط می شود.
مزایای نفقه زوجه :
در قانون برای نفقه زوجه امتیازاتی در نظر گرفته شده است . مزایای نفقه زوجه به قرار زیر است :
1- زوجه می تواند نفقه زمان گذشته خود را نیز مطالبه کند . یعنی زوجه می تواند برای مدت زمانی که در گذشته سپری شده و نفقه ای در این مدت دریافت نکرده باشد ، دادخواست حقوقی مطالبه نفقه به دادگاه ارائه کند .
2- پرداخت نفقه به زوجه مشروط به فقر زن نیست ، مثلا اگر زنی شاغل بوده و قادر به تامین نیازهای مالی خود باشد ، باز هم مرد ملزم به پرداخت نفقه به او می باشد .
3- پرداخت نفقه توسط مرد ارتباطی به تمکن مالی وی ندارد . به عبارت دیگر توانایی مالی شوهر شرط پرداخت نفقه نیست ؛ چرا که بر اساس قانون در تعیین مقدار نفقه زن وضعیت اقتصادی شوهر در نظر گرفته نمی شود و ملاک نیازهای متعارف و متناسب زن است . اما همانطور که گفتیم این موضوع در دادگاه ها در نظر گرفته می شود .
4- پرداخت نفقه به زوجه در ایران تنها وظیفه ای برای مرد است و در حقوق ایران تکلیفی در خصوص الزام به پرداخت نفقه از جانب زن وجود ندارد .
5- طلب زن بابت نفقه طلب ممتاز است به این معنا که در صورت ورشکستگی یا فوت شوهر ، نفقه زن مقدم بر سایر بدهی های مرد می باشد و ابتدا نفقه زن پرداخت شده و سپس نوبت به سایر بدهی ها خواهد رسید .
6- مطالبه نفقه زوجه از دو روش امکان پذیر است . زوجه هم می تواند شکایت کیفری جرم ترک انفاق مطرح کند یا مطالبه حقوقی نفقه را مطرح نماید.در حالت اول ، یعنی ترک انفاق در قالب شکایت و به صورت کیفری در دادسرا مطرح می شود و مربوط به نفقه حال و آینده است.
اما در حالت دوم ، یعنی مطالبه نفقه، به صورت حقوقی مطرح می شود و مربوط به نفقه معوقه و گذشته است. این مطالبه در دادگاه خانواده و به صورت تنظیم دادخواست نفقه قابل طرح خواهد بود.
مطالبه نفقه حقوقی زوجه :
 از طریق اقامه دعوی حقوقی در مراجع قضایی :زوجه می تواند با تنظیم دادخواست با موضوعیت مطالبه نفقه با ذکر تاریخ (از چه تاریخی زوج نفقه پرداخت نکرده) و با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی  دادخواست حقوقی مطالبه نفقه برابر ماده 1108 قانون مدنی و ماده 47 قانون حمایت خانواده که قابل طرح در شورای حل اختلاف و یا دادگاه خانواده می باشد را تنظیم نماید( در صورتیکه مقدار نفقه کمتر از پنجاه میلیون تومان باشددرصلاحیت شورای حل اختلاف است) و اقدام به ثبت دادخواست نفقه می نماید و پس از ثبت دادخواست نفقه، جلسه ای با حضور طرفین تشکیل شده و موضوع به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع می شود. بعد از ارائه نظر کارشناس مرجع قضایی طبق نظر کارشناس رأی به محکومیت زوج مبنی بر پرداخت نفقه می دهد
ترک انفاق و شکایت نفقه کیفری :
ترک انفاق جرم است و با عنوان نفقه کیفری هم شناخته می شود. مادۀ ۵۳ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱: «هر کس با داشتن استطاعت مالی، نفقه زن خود را در صورت تمکین او ندهد یا از تأدیه نفقه سایر اشخاص واجب النفقه امتناع کند به حبس تعزیری درجه شش محکوم می شود. تعقیب کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است و در صورت گذشت وی از شکایت، در هر زمان تعقیب جزایی یا اجرای مجازات موقوف می شود.
تبصره- امتناع از پرداخت نفقه زوجه ای که به موجب قانون مجاز به عدم تمکین است و نیز فرزندان ناشی از تلقیح مصنوعی یا کودکان تحت سرپرستی مشمول مقررات این ماده است.»
ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱ جایگزین ماده ۶۴۲ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) شده است لذا ماده ۶۴۲ نسخ شده است. لازم به ذکر است که مجازات ترک انفاق در ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده نسبت به مجازات مقرر در ماده ۶۴۲ قانون مجازات اسلامی(تعزیرات) افزایش پیدا کرده است. بموجب ماده 53 قانون حمایت خانواده  به مجازات درجه شش محکوم میشود (   مجازات مقرر در ماده 19 قانون مجازات اسلامی ) که در این ماده میزان مجازات را 6 ماه تا 2سال و یک موارد دیگر تعین کرده نکته :  البته نسبت به فرزند تحت حضانت نیز می توان شکایت کیفری نمود و توامان  شکایت نفقه فرزند و زن مطرح شود دادگاه برای 2 مورد یک مجازات در نظر می گیرد البته آن را تشدید می کند.
البته امکان دارد اگر فرد برای بار اول مرتکب شود تبدیل به جزای نقدی شود و یا تغلیق شود لازم به ذکر است در صورت شکایت کیفری دادگاه موظف نیست نفقه را از مرد بگیرد و به زن بدهد و زن بمنظور دریافت نفقه باید دادخواست حقوقی بدهد.
 جمله شرایط قانونی که سبب می شود شکایت کیفری ترک نفقه به نتیجه برسد آن است که زن در مقابل شوهر تمکین کرده باشد و یا اینکه دلیل موجهی برای عدم تمکین خود داشته باشد ( مثل بیماری مقاربتی مرد، استفاده زن از حق حبس در دوران عقد و غیره ). فلذا در صورتی که ضمن رسیدگی به جرم ترک انفاق در دادسرا مرد ادعا کند که زن از وی تمکین نمی کرده و این ادعا ثابت شود، شکایت به نتیجه مطلوب نخواهد رسید. علاوه بر این، در صورتی که مرد دلایلی مبنی بر پرداخت نفقه به زن ارائه کند، رسیدگی به این جرم ادامه نخواهد یافت.
شکایت کیفری برای وصول نفقه بر خلاف شکایت حقوقی فاقد هزینه ی دادرسی است و زوجه حتی با نوشتن شکایت خود بر روی برگه ای هم می تواند شکایت کند و نیازی به تنظیم دادخواست نیست.
تفاوتی که شکایت کیفری در خصوص نفقه با حقوقی دارد اینست که زوجه نمی تواند نفقه ی ایام گذشته خود را مطالبه نماید و برای وصول نفقه ی گذشته ی خود باید به دادگاه حقوقی مراجعه نماید .
مواردی که در صورت شکایت کیفری از نفقه مورد توجه قرار می گیرد مواردی از این قبیل اند:
۱- تمکین زوجه
۲- استطاعت مالی زوج..
نکته مهمی که در ارتباط با شرایط شکایت کیفری از ترک انفاق زن وجود دارد، این است که تعقیب کیفری این جرم منوط به شکایت شاکی خصوصی یعنی زوجه می باشد. فلذا درصورتی که زوجه پس از شکایت کیفری گذشت نموده و از شکایت خود منصرف بشود، تعقیب جزائی مرد یا اجرای مجازات در رابطه با وی موقوف می ‌شود
. ترک انفاق و موضوع محل سکونت :
برابر ماده 1114 قانون مدنی، زن باید در منزلی که شوهر تعیین می کند زندگی نماید. مگر آنکه اختیار تعیین منزل به زن داده شده باشد. این موضوع در مورد اینکه در کدام دادگاه باید شکایت کرد اهمیت دارد. یعنی زن باید در محل اقامت شوهر طرح دعوا کند. اما ممکن است زن از همان ابتدای ازدواج شرط گذاشته باشد که تعیین و انتخاب منزل با وی باشد. در این صورت وی می تواند در هر کجا که سکونت دارد طرح دعوا نماید. در غیر این صورت باید به دادگاهی مراجعه نمایند که همسرشان در آن محل زندگی می کند.
مراحل دادخواست نفقه و نحوه دریافت آن :
افراد می توانند نفقه خود را به دو صورت کیفری و حقوقی مطالبه نمایند. در طرح دعوی حقوقی فرد (زوجه، فرزند و ...) با ثبت دادخواست نفقه از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی می توانند نفقه خود را از فردی که مکلف به پرداخت نفقه است مطالبه نمایند، بعد از طی فرایند ارجاع، دادگاه تشکیل جلسه می‌دهد و با ارجاع موضوع به کارشناس رسمی دادگستری میزان نفقه تعیین می شود و فرد الزام به پرداخت آن خواهد شد.
 این که صرفاً زوجه می تواند نفقه ایام گذشته را مطالبه نماید و سایر افراد از جمله فرزندان امکان مطالبه نفقه گذشته را نخواهند داشت.
هزینه کارشناسی نفقه چقدر است؟
تقاضاي ارجاع پرونده به كارشناسی موضوعی است كه مي‌تواند هم از طرف زن و هم از طرف مرد درخواست شود و هر كدام از طرفين كه چنين تقاضايي را مطرح كنند، ملزم به پرداخت هزينه‌هاي كارشناسي هستند.
هزينه كارشناسي هم بسته به مسائلي همچون توانايي قاضي و وضعيت مالي تقاضاكننده يك حداقل و حداكثري دارد كه حداقل آن 25 هزار تومان و حداكثر آن 200 هزار تومان است كه بايد از سوي تقاضاكننده پرداخت شود.
در صورت پرداخت هزينه از سوي زن، دادگاه در زمان صدور حكم نفقه براي زن هزينه اين مبلغ را نيز به بدهي مرد اضافه و از او دريافت خواهد كرد.
مهلت پرداخت هزینه کارشناسی چقدر است ؟
به موجب قسمت اول ماده 259 قانون آیین دادرسی مدنی ، " ایداع دستمزد کارشناس به عهده متقاضی است " . همانگونه که از این ماده مشخص است ، پرداخت کننده دستمزد کارشناس رسمی دادگستری شخصی است که ارجاع امر به کارشناسی را تقاضا می نماید .
اگر هم صدور قرار کارشناسی به نظر دادگاه باشد و دادگاه نتواند بدون انجام کارشناسی رای صادر کند ، پرداخت دستمزد کارشناس در مرحله بدوی به عهده خواهان و در مرحله تجدیدنظر به عهده تجدیدنظر خواه می باشد.
ناتوانی در واریز هزینه تمبر:
در صورتی که زوجه‌ای نسبت به پرداخت هزینه تمبر ناتوان باشد، می‌تواند همزمان با ارائه دادخواست برای مطالبه نفقه، شهودی را نسبت به عدم پرداخت هزینه ابطال تمبر را نیز معرفی کند، اگر موقعیت او به اثبات برسد، حتی می‌تواند هزینه دادرسی نیز واریز نکند و نسبت به آن نیز معاف باشد.
در چه صورت پرداخت نفقه منوط به تمکین نیست؟
ممکن است زن از بیم ضرر بدنی یا مالی یا شرافتی از رفتن به منزل همسر امتناع نماید. در اینگونه موارد، باید این موضوع در دادگاه اثبات و زن حکم دادگاه را در این رابطه اخذ نماید. در صورت طرح شکایت زن از شوهر به جرم ترک انفاق، نیازی به تمکین زن از شوهر ندارد. و دادگاه در صورت اثبات عدم پرداخت نفقه، مرد را محکوم و مجازات خواهد نمود.
نفقه زن بعد از طلاق :
همانطور که می دانید زن بعد از طلاق باید عده نگه دارد. عده یعنی اینکه بعد از جاری شدن صیغه طلاق زن نباید تا سه پاکی بعد از سه بار عادت ماهانه شدن یا سه ماه با فرد دیگری ازدواج کند یا نزدیکی داشته باشد. در ایام عده مرد باید نفقه زن را پرداخت کند، حتی تهیه مسکن نیز در این سه ماه به عهده مرد خواهد بود. البته باید گفته شود زمانی که طلاق بائن باشد یعنی مرد حق رجوع در عده را به زن نداشته باشد پرداخت نفقه زن در این سه ماه با مرد نخواهد بود. طلاق دختر دوشیزه یا زن یائسه یا طلاقی که در آن زن نسبت به مرد یا زن و مرد نسبت به یکدیگر کراهت شدید دارند و زن برای جدایی باید به مرد مالی بدهد تا او حاضر به طلاق شود و زن به مالی که داده رجوع نکرده باشد طلاق بائن است و در چنین شرایطی بعد از طلاق نفقه زن برعهده مرد نیست.
نفقه زن بعد از فوت شوهر :
در خصوص نفقه زن پس از فوت شوهر باید گفته شود با توجه به اینکه زن بعد از فوت شوهر باید عده وفات به مدت چهارماه و ده روز نگه دارد درصورتی که از همسرش تمکین می کرده نفقه او بر عهده خویشان همسر به ترتیب سلسله مراتب است و در صورتی که آنها نفقه زن را پرداخت نکنند زن می تواند از اموال آنها نفقه را دریافت کند. البته دریافت نفقه از آنها منوط به تقدیم دادخواست به طرفیت آنها خواهد بود
محاسبه نفقه زن در دوران عقد :
عقد نکاح ممکن است به شکل دائم یا موقت باشد. اگر عقدی موقت باشد زن در آن عقد نمی‌تواند از مرد نفقه بگیرد مگر در صورتیکه با مرد برای دریافت توافق کرده باشد. درمورد دریافت نفقه زن در دوران عقد لازم به ذکر است که زن تنها درصورتی می‌تواند درخواست کند که میان زوجین رابطه زناشویی وجود داشته باشد و تا قبل از این رابطه امکان درخواست نیست. با این حال اگر در دوران عقد، زن از مرد خود تمکین خاص کند و برای آغاز زندگی مشترک آماده باشد اما مرد برای آغاز زندگی اهمال‌کاری و تاخیر کند، زن می‌تواند برای دریافت درخواست دهد.
عدم پرداخت نفقه و حق طلاق زن
 اگر مردی از انجام و پرداخت آن خودداری کند، زن می‌تواند او را به این کار ملزم کند و در صورت عدم پرداخت، زوجه درنهایت می‌تواند درخواست طلاق بدهد
واریز نفقه در زمان عقد موقت (صیغه) :
عقد موقت باعث پرداخت نفقه به زوجه نمی‌شود مگر این که هنگام عقد پرداخت نفقه نیز جزء توافقات طرفین بوده باشد.
در عقد موقت درصورتی زوج باید به زوجه خود نفقه واریز کند، واریز نفقه باید هنگام شرط عقد بین زوجین مشخص شده باشد.
نحوه واریز نفقه به زوجه با وجود مجنون بودن زوج
اگر زوج ولی خاص نداشته باشد، دادگاه برای وی قیمی را مشخص می‌کند تا نفقه او را پرداخت کند. مجنون بودن و کوچک بودن زوج باعث می‌شود تا دادگاه وارد عمل شده و قیمی را تعیین کند.
پرداخت نفقه با وجود صغیر بودن زوج :
در صورتی که زوج صغیر باشد، پدر زوج باید نفقه زوجه را واریز کند، در صورتی که پدر زوج فوت کرده باشد، پرداخت نفقه به پدربزرگ محول می‌شود. اگر زوج ولی خاصی نداشته باشد، باید ولی خاصی برای او مشخص شده باشد، ولی خاص باید نفقه زوجه را پرداخت کند و در صورتی که ولی خاصی مشخص نباشد، دادگاه قیمی را مشخص کند که قیم مشخص شده باید نفقه زوجه را واریز کند.
نفقه فرزند چگونه محاسبه می شود؟
براساس ماده 1199 قانون مدنی پرداخت و تامین نفقه اولاد به عهده پدر است و در صورتی که پدر فوت کرده باشد یا قادر به پرداخت نفقه فرزندان نباشد، پرداخت نفقه به عهده پدربزرگ خواهد بود و در صورتی که جد پدری هم زنده نباشد یا نتواند نفقه بپردازد، تامین هزینه‌ها به عهده مادر خواهد بود و در صورتی که مادر هم نباشد یا خودش مشکلات معیشتی داشته باشد، به عهده اجداد پدری و اجداد مادر یعنی مادربزرگ پدری یا مادربزرگ مادری خواهد بود.
در قانون پیش‌بینی شده است که اگر پدری با داشتن امکانات مالی از پرداخت نفقه فرزندانش خودداری کند، این مساله بار کیفری دارد و فرزندان یا فردی که مسوولیت سرپرستی و نگهداری فرزندان را به عهده دارد، می‌تواند علیه او در این رابطه به دادگاه شکایت کندو در ادامه هم اگر پدر دارای اموال باشد، اما از پرداخت نفقه به فرزندان خود امتناع کند، آنها می‌توانند با ارائه دادخواست به دادگاه و دریافت رای قطعی به میزان نفقه تعیین شده اموال و دارایی پدر را به نفع خود توقیف کنند.