فصل اول ـ حقوق زندان‌ یان

به منظور اجرای کامل اصول مندرج در مواد ۲ و ۲۶۲ این آیین‌نامه، هرگونه اتخاذ تصمیم، اعمال تکلیف و یا بهره‌مندی زندان‌ ی، مددجو و متهم بازداشتی از حقوق مصرح در مقررات، در پرتو اصول مذکور تفسیر و اجرا می‌شود.

ارتکاب رفتارهای سوء، از قبیل تندخویی، رفتار و گفتار موهن و هر گونه آزار و شکنجه روانی و جسمی توسط کارکنان مؤسسه نسبت به زندان‌ یان مطلقاً ممنوع است و حسب مورد می­تواند منجر به پیگرد انضباطی، انتظامی یا کیفری فرد متخلف شود.

 به منظور آموزش، ترویج و رعایت حقوق متهمان بازداشتی و زندان‌ یان، معاونت سلامت اصلاح و تربیت در پایان هر فصل گزارشی جامع در خصوص وضعیت حقوق زندان‌ یان و بازداشت شدگان در مؤسسه‌های تابعه، تهیه و برای رئیس سازمان ارسال می‌کند. این گزارش حاوی موارد زیر است:

الف ـ کشف موارد نقض حقوق متهمان و زندان‌ یان در مؤسسه‌های کیفری و بررسی و پیگیری آن و اعلام نتیجه به رییس سازمان؛

ب ـ همکاری با هیات نظارت بر اجرای قانون احترام به آزادی‌های مشروع و حفظ حقوق شهروندی و همچنین همکاری با معاونت امور بین الملل و حقوق بشر قوه ‌قضاییه و دیگر نهادهای حقوق بشری پس از هماهنگی با رئیس سازمان؛

پ ـ نظارت بر حسن اجرای این آیین‌نامه در موارد مربوط به حقوق شهروندی و انجام دیگر امور محول شده به این دفتر، مطابق قوانین و مقررات حاکم؛

ت ـ تهیه کتابچه راهنما متضمن حقوق و تکالیف قانونی زندان‌ ی و قراردادن آن در اختیار زندان‌ ی ؛

ث ـ راه اندازی سامانه ارتباطی و پاسخگویی سیستمی و پیگیری موارد اعلامی از سوی بازداشت شدگان، زندان‌ یان، خانواده­ و یا وکلای آنان.

سازمان مکلف است مطابق قانون حمایت از حقوق معلولان مصوب ۱/۲/۱۳۹۷ و دیگر مقررات مربوط، زمینه اجرای حقوق مددجو و زندان‌ ی ناتوان را از طریق طراحی، مناسب­سازی و اصلاح محیط مؤسسه و تدارک وسایل مورد نیاز فراهم کند به نحوی که آن‌ها قادر باشند آزادانه و بدون احساس خطر در محیط پیرامون خود حرکت کنند و از همه امکانات مؤسسه از قبیل تسهیلات آموزشی، بهداشتی، تفریحی همانند دیگر زندان‌ یان بهره­مند شوند. تصمیماتی که در مؤسسه نسبت به افراد توان‌خواه اتخاذ می‌شود، باید بر اساس «اصل بهترین تفسیر از اراده و ترجیحات آنها» باشد.

مؤسسه باید زمینه دسترسی زندان‌ یان ناتوان از تکلم به زبان رسمی را به مترجم مورد وثوق فراهم آورد و برای زندان‌ یان ناشنوا یا زندان‌ یانی که قادر به تکلم نیستند، فرد مورد وثوقی که توانایی بیان مقصود را از طریق اشاره یا وسایل فنی دارد به عنوان مترجم انتخاب کند. حضور مترجم به هنگام معاینه پزشکی، مصاحبه و رسیدگی به مسائل انضباطی و قضایی الزامی است.

مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضائیه و سازمان به منظور تضمین رعایت حقوق زندان‌ یان و متهمان بازداشت شده، سامانه‌های سجازا، مدیریت پرونده قضایی (سمپ) و دیگر سامانه‌های مرتبط را به نحوی طراحی و اصلاح می‌نمایند که به صورت برخط و با کمترین مداخله سلیقه انسانی قابلیت اعمال آخرین نسخه قوانین و مقررات را برای هر یک از زندان‌ یان و بازداشت‌شدگان، در مواردی نظیر محل و شرایط نگهداری، بهداشت، امنیت، اشتغال، اجرای صحیح و به موقع آرای قضایی، دسترسی به خدمات قضایی و برخورداری از مرخصی و دیگر نهادهای ارفاقی داشته باشند به نحوی که این سامانه‌ها دارای قابلیت گزارش‌گیری و آمارگیری هوشمند و سترسی سلسله مراتبی برای عوامل اجرایی، مسؤولین سازمانی و دیگر مراجع قضایی و نظارتی مربوط و همچنین امکان اطلاع‌رسانی به زندان‌ ی، وکیل وی و کلیه اشخاص ذی‌صلاح در خصوص موضوعات مطرح‌شده باشند.

سازمان با همکاری مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضاییه، نسبت به راه اندازی و ایجاد دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و همچنین ایستگاه­های اطلاع­رسانی و خدمات الکترونیکی زندان‌ یان، در داخل مؤسسه‌ها اقدام می­نماید به گونه‌ای که امکان ثبت نام در سامانه ثنا، مشاهده وضعیت قضایی (مشتمل بر اطلاعات پرونده و ابلاغ‌‌های موجود در سامانه ابلاغ)، ثبت انواع درخواست، دادخواست، شکواییه، لوایح حقوقی خطاب به مراجع قضایی و همچنین امکان ثبت و پیگیری انواع درخواست‌های مربوط به حقوق زندان‌ ی و امور رفاهی و ارفاق‌های قانونی مرتبط با حبس، برای زندان‌ ی و متهم بازداشتی، از داخل مؤسسه فراهم باشد.

 سازمان با همکاری مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضاییه، به منظور رعایت و تضمین حقوق زندان‌ یان و توسعه نظارت‌های غیرمتمرکز عمومی و تسهیل در گزارش‌دهی تخلفات درون و مرتبط با مؤسسه‌های تابعه، سامانه گزارش‌دهی مردمی را با امکان دسترسی برای همه زندان‌ یان و خانواده آنان، کارکنان مؤسسه، وکلا و عموم مردم، برای ارسال اعتراضات و گزارش­های محرمانه با قابلیت حفظ محرمانگی و مخفی بودن هویت گزارش دهنده و امکان پیگیری و اطلاع از فرایند رسیدگی و نتیجه گزارش، راه اندازی می‌کند. در این سامانه باید امکان ارجاع گزارش به هر یک از نهادها و اشخاص مربوط از جمله قاضی اجرای احکام، اداره کل زندان‌ ‌های استان مربوط، دفاتر حفاظت و اطلاعات، صیانت از حقوق زندان‌ یان و بازرسی و پاسخگویی به شکایات سازمان و همچنین به بخش­های نظارتی قوه قضاییه نظیر مرکز حفاظت و اطلاعات، دفتر بازرسی ویژه و حمایت از حقوق شهروندی، سازمان بازرسی کل کشور و دیگر مراجع نظارتی مربوط وجود داشته باشد. دستورالعمل مربوط، با رعایت مواردی مانند تمهید نظام انگیزشی و انواع حمایت‌‌های مادی، معنوی و قضایی از گزارش دهندگان، حفظ محرمانگی هویت آنان را ظرف شش­ماه پس از تصویب این آیین‌نامه، توسط سازمان تهیه می­گردد.

تبصره ـ علاوه بر موارد مندرج در ماده فوق، نماینده واحد بازرسی اداره­ کل زندان‌ ‌های استان مکلف­ است، به تعداد لازم صندوق پیشنهادها، انتقادات، شکایات و اعتراض­های زندان‌ یان را در تمامی اندرزگاه­ها و سالن‌ها نصب و حداقل هفته‌ای یک بار شکایات و نامه­های واصل ­شده را صورت­مجلس کند و تحویل رئیس مؤسسه دهد. درخواست زندان‌ ی و نتیجه اقدام­ها و پیگیری­های صورت گرفته در سامانه‌ای که به‌این‌منظور راه‌اندازی می­گردد، ثبت و ضبط می‌شود. به گزارش‌های غیر مرتبط یا بدون امضاء و مشخصات نویسنده ترتیب اثر داده نمی‌شود مگر آن­که دلالت بر امر مهمی کند و قراینی دال بر صحت مفاد آن موجود باشد. مدیر کل زندان‌ ‌های استان در پایان هر ماه گزارش اقدام­ها و پیگیری­های صورت گرفته پیرامون پیشنهادها، انتقادها و شکایت­های زندان‌ یان را به صورت آمار تحلیلی تهیه و به رئیس سازمان اعلام می‌کند.

هر گونه اعتصاب و اعتراض دسته‌­جمعی زندان‌ یان ممنوع است. آنان می‌توانند به طور شفاهی یا کتبی درخواست ملاقات با قاضی اجرا یا رئیس مؤسسه را نمایند یا شکایت و اعتراض خود را با ذکر دلیل به مقام‌های مربوط تحویل یا از طریق ایستگاه‌‌های رایانه‌ای در سامانه مربوط، ثبت و یا در صندوق پیشنهادها، انتقادها و شکایت­های زندان‌ یان قرار دهند. رئیس مؤسسه مکلف است پس از بررسی درخواست­ها، اقدام لازم را به عمل آورد و ضمن اعلام نتیجه به زندان‌ ی، علل و عوامل شکایت­ها و اعتراض­ها را به همراه پیشنهادها به صورت ماهانه به مدیر کل زندان‌ ‌های استان اعلام کند. مدیر کل مربوط نیز مکلف است نتیجه اقدام‌های خود را به رئیس سازمان اعلام ­کند.

استفاده از دست­بند و پابند در داخل مؤسسه ممنوع است مگر آن­که زندان‌ ی دارای حالت خطرناکی باشد که بیم خودزنی یا آزار دیگران وجود داشته باشد. در این صورت ضمن رعایت تناسب و ضرورت، مراتب توسط رئیس مؤسسه بلافاصله و حداکثر ظرف دوازده ساعت حسب مورد به قاضی اجرا یا قاضی کشیک اعلام و مطابق دستور قضایی اقدام می‌شود. به هر حال، استفاده از این تجهیزات برای زندان‌ ی برای بیش از بیست و چهار ساعت مجاز نیست و به منظور رفع حالت خطرناک باید اقدام لازم از طریق بهره‌گیری از خدمات مشاوره و روان­پزشکی و نظایر آن صورت گیرد.